CƏFƏR SADİQ

(80/699 – 148/765) – dini və ictimai xadim olmuşdur. Cəfəri məzhəbinin adı onunla bağlıdır. Cəfər Sadiq oniki-imamçı şiələrinin altıncı imamı sayılır. Məhəmməd peyğəmbərin nəvəsi Hüseyn ibn Əli və onun ailəsi Kərbəlada qətl edilmişdirlər. Bundan sonra Xilafətdə bu ailənin nümayəndələri siyasi səbəblər üzündən təqib olunurdular. Buna görə də onların bir çoxu (xüsusən də Mədinədə yaşayanlar) siyasətdən uzaqlaşaraq elmlə məşğul olmuşdurlar. Onlar İslam mirasının qoruyucuları, biliciləri, hədis raviləri, Quran təfsirçiləri idilər. Cəfər Sadiq bir-çox tanınmış alimlərin müəllimi olmuşdur. Məsələn, Əbu Hənifə ondan islami elmləri öyrənmiş, ondan öyrəndiklərini isə öz tələbələrindən olan Əbu Yusiflə Məhəmməd ibn Həsən Şeybaniyə ötürmüşdür. Malik ibn Ənəs də Cəfər Sadiqin tələbəsi olmuşdur. Öz ailə ənənələrinə sadiq olan Cəfər Sadiq erkən yaşlarından İslam elmlərinin öyrənilməsinə böyük səylər göstərmişdir. Onun müəllimləri babası Əli Zeynül-Abidin və atası Məhəmməd Baqi olmuşdurlar. Ümumiyyətlə, Cəfər Sadiq İslam hüquq elminin yaradıcılarından biri hesab edilə bilər. O, İslam hüququnun metodlarını sistemləşdirdikdən sonra, digər hüquqçular bu metodları daha da inkişaf etdirmişdirlər. Cəfər Sadiqin dini dünyagörüşü və düşüncəsi tələbələrinin yazılarında yer almışdır. Tələbələrindən biri Mufəddəl ibn Əmir olmuşdur. O, öz kitabında töhviddən yazarkən ustadının dini dünyagörüşünə xüsusi yer vermişdir. Allahın varlığını və birliyini dəlilləri ilə isbatlamağa çalışmışdır. Cəfər Sadiq irsinin davamçılarından biri də Cabir ibn Xəyyan olmuşdur. O, müəllimini təkcə hüquqçu kimi deyil, həm də təbiət elmlərində və kosmoqoniya sahəsindəki işləri ilə tanıtmışdır. Ancaq, Cabir ibn Xəyyamın fikirlərini şübhə ilə qarşılayan tənqidçilər də olmuşdur. Şiə etiqadına görə din haqqında bütün məsələləri Məhəmməd peyğəmbər öz əhlibeytinə ötürmüşdür. Onların inanclarına görə bu bilgilər bir imamdan digərinə ötürülürdü. Şiələrə görə Cəfər Sadiq bütün elmlərin ən mahir bilicisi və dövrünün ən yaxşı alimi olmuşdur. “Cəfr” adlanan bu elm, gizli və müqəddəs hesab edilirdi. Şiə alimi Məhəmməd ibn Yaqub Küleyni (238-ci hicri ilində ölmüşdür) əsərində “Cəfr” elmi haqqında məlumat vermişdir. Məlumdur ki, Cəfər Sadiq hakimiyyətə gəlmək fikrində olmamışdır. Bəlkə də, Zeyd ibn Əlinin faciəli ölümü, onun bu fikrə gəlməsinə təsir etmişdir. Onun qeyd etdiyinə görə bir çox insanlar sözdə əhli-beyt tərəfdarları olmalarını iddia etsələr də, əslində onlardan üz çevirmişdirlər. Məsələn, onlar müəyyən dövrlərdə Əli ibn Əbu Talibi, sonra Hüseyn ibn Əlini, daha sonra Zeyd ibn Əlini özlərinə rəhbər seçsələr də, onlardan üz çevirdikləri tarixi salnamələrə həkk olunmuşdur. Bundan başqa Cəfər Sadiq, Abbasi xəlifəsi Əbu Cəfər əl-Mənsurun əhli-beyti necə təqib etdiyinin şahidi olmuşdur. Bu xəlifə ona qarşı üsyan etmiş Həsən ibn Əlinin soyundan olan Məhəmməd ibn Abdullahı, eləcə də onun qardaşı İbrahimi edam etdirmişdir. Sonra əhli-beytdən olan digər insanlara qarşı da təqiblər davam etmişdir. Buna görə də Cəfər Sadiq siyasətlə məşğul olmamağa qərar vermişdir. Qeyd etdiyimiz kimi oniki-imamiyyə şiələri Cəfər Sadiqi öz imamları hesab edirlər. Onların inanclarına görə, Allahın istəyini həyata keçirən bir imamın dünyada olması hər dövrdə vacibdir. O, siyasi hakimiyyətə can atmasa da, bu məqsədlə insanlara çağırışlar etməsə də o, yenə də imamdır. Ancaq, zeydi şiələri siyasi rəhbər olmayan insanı imam hesab etmədiklərinə görə Cəfər Sadiqi imam kimi tanımamışdırlar. Oniki-imamiyyə şiələri Cəfər Sadiqin siyasi passivliyini, onun təqiyyədə olduğu ilə izah etmişlər. Onlara görə o, gizli olaraq doğru inancda olmuş, sadəcə təqiblər səbəbindən fikirlərinin ayrı-ayrı məqamlarını gizlətməli olmuşdur. Xəlifə Əbu Cəfər əl- Mənsur bir zaman Cəfər Sadiqi də təqib etmişdir. Ancaq, sonra onun siyasətə qarışmadığına tam əmin olduqdan sonra buna son qoymuşdur. Cəfər Sadiqin fiqh elmi haqqındakı düşüncələrinə gəldikdə isə deyə bilərik ki o, müxtəlif problemlərin həllini açıq-aydın Quran ayələri və hədislərdən çıxarırdı. O, bəzən rəy metodunu da istifadə edirdi. Ancaq o, qiyas və istihsan metodlarından istifadə etməmişdir. O, Quran və hədislərdə anlaşılmayan problemlərin həllində qiyasa deyil, əqli dəlillərə üstünlük vermişdir. Düşüncəyə xüsusi əhəmiyyət verən Cəfər Sadiqə görə hər bir insan bir şeyin yaxşı və ya pis olduğunu anlayırsa, deməli reallıqda da bu belədir.